Hoàng Xuân Phương
Khi sáng tạo là phẩm chất của con người mới, con người thế kỷ 21, thì tìm kiếm nguồn cảm hứng cho sáng tạo là một nhu cầu thiết thực của cuộc sống. Du lịch là một trong những nguồn cảm hứng lớn, và người ta thường khởi đầu cho sự thành công sau một chuyến du lịch.
Có rất nhiều điều thu nhận được từ một chuyến đi xa: những người bạn mới, những trải nghiệm mới, và những câu chuyện mới. Nhưng điều ít ai chú ý khi có dịp đi đến một xứ khác, theo các nhà khoa học, đó là trí óc của họ trở nên thông minh, sáng tạo hơn trong công việc.
Kích thích thần kinh, mềm dẻo nhận thức
Từ lâu, các nhà văn hay nhà tư tưởng đã nói tới lợi ích sáng tạo từ các chuyến đi xa của họ. Ernest Heminguay lấy phần lớn cảm hứng cho tác phẩm của ông trong thời gian ở Tây Ban Nha và ở Pháp. Aldous Huxley, tác giả của Brave New World đã tạo nên thương hiệu kịch tác gia nổi tiếng cho mình khi di cư từ Anh sang Mỹ. Và Mark Twain đã viết nên cuốn ký sự đường xa Innocents Abroad trong chuyến đi vòng quanh Địa Trung Hải. Trong tác phẩm này ông cho biết du lịch có khả năng đánh đổ các định kiến, tính cố chấp và những hẹp hòi thiển cận nơi mỗi con người.
Trong những năm gần đây, nhiều nhà tâm lý học và chuyên gia thần kinh học đã khảo sát gần hơn về những điều mà trước đó nhiều người còn coi là giai thoại. Họ nhận ra rằng những thời gian nơi xứ lạ quê người có khả năng làm thay đổi trí tuệ. Một cách tổng quát, sự sáng tạo liên quan đến tính mềm dẻo thần kinh, tức liên quan đến khả năng hoàn thiện trí não.
Hệ thần kinh nơi con người bị ảnh hưởng bởi môi trường và thói quen. Nó rất nhạy cảm với những thay đổi bên ngoài: âm thanh mới, mùi thơm, ngôn ngữ, hương vị và các cảm xúc lóe lên như một tia sáng ở nơi tiếp hợp nào đó với bộ não, tạo nên sức sống mới cho trí óc của con người.
Adam Galinsky, giáo sư tại trường Kinh doanh Columbia và là tác giả của nhiều công trình nghiên cứu về sự liên quan giữa sáng tạo và du lịch cho biết những trải nghiệm xa lạ tăng cường tính mềm dẻo nhận thức và năng lực tích hợp tư tưởng, tăng cường khả năng liên kết sâu giữa những hình thức rất khác biệt nhau.
Mềm dẻo nhận thức (cognitive flexibility) là khả năng suy tư nhảy từ ý niệm này sang ý tưởng khác, và đó chính là chìa khóa của sự sáng tạo. “Nhưng đó không nhất thiết tạo nên bởi những chuyến đi xa”, Galinsky giải thích. “Tiến trình thiết yếu để hình thành sự mềm dẻo nhận thức chính là sự dấn thân vào môi trường đa văn hóa, đắm chìm vào đó, và chấp nhận nó”. Trên thực tế, nhiều người vẫn đi du lịch hàng năm, vẫn sinh sống nhiều ở nước ngoài nhưng không phát triển được năng lực sáng tạo vì họ không dấn thân vào những môi trường mới đó.
Trong nghiên cứu mới nhất đăng trên tờ Academy of Management Journal, Galinsky cùng ba nhà nghiên cứu khác đã khảo sát những trải nghiệm sáng tạo của 270 giám đốc nhà tạo mẫu thời trang trong 11 năm liền. Nhóm nghiên cứu đã dễ dàng nhận ra mối liên kết rõ rệt giữa đổi mới sáng tạo và thời gian mà các giám đốc này đi ra nước ngoài. Các thương hiệu có giám đốc đi du lịch nhiều nhất có khả năng tạo ra những dòng thời trang thích hợp nhất.
Nhưng các nhà nghiên cứu cũng nhận ra một nghịch lý, những giám đốc đi nhiều hơn ba nước có ít năng lực sáng tạo hơn những giám đốc chỉ thăm viếng một vài nước. Các tác giả đã giả thiết rằng những giám đốc đó đã “bay nhảy” quá nhanh, quá nhiều và không còn đủ thời gian để tự đắm chìm vào nền văn hóa mới, để đạt được trình độ nhận thức chiều sâu vốn là tác nhân hình thành nên những sáng tạo.
Mức độ khác biệt giữa các nền văn hóa cũng là một vấn đề. Những người đi du lịch đến các nước có sự khác biệt văn hóa quá xa cũng không phát triển nhiều khả năng sáng tạo. Nhóm nghiên cứu đưa ra giả thiết rằng tác nhân dọa dẫm (intimidation factor) ở đó quá lớn để khách du lịch dám đắm chìm sâu vào nền văn hóa quá xa lạ, và khi không có sự đắm chìm thì không thể thay đổi nhận thức dẫn đến sáng tạo.
Mary Helen Immordino-Yang, giáo sư chuyên ngành giáo dục và tâm lý học tại trường Đại học Nam California còn cho biết những trải nghiệm chéo giữa các nền văn hóa (cross-cultural experiences) có khả năng tăng cường ý thức về tình đồng loại. Những trải nghiệm này kéo chúng ta ra khỏi tình trạng tự tôn nền văn hóa mình, và nhờ đó dễ dàng công nhận và liên kết giá trị với các nền văn hóa khác.
Sự liên kết giữa du lịch và năng lực sáng tạo
Sự liên kết giữa du lịch, giữa những chuyến đi xa hay di cư đến sinh sống ở nơi xứ lạ quê người với năng lực phát triển sáng tạo có thể tóm tắt như sau:
Du lịch kích thích trí óc nơi mỗi người, điều mà khi ở nhà chúng ta hiếm khi có được. Hệ thần kinh rất nhạy cảm với môi trường, và mỗi khi thay đổi môi trường chúng ta kích thích nó tạo ra những nhận thức mới.
Du lịch làm cho suy nghĩ của chúng ta trở nên cởi mở hơn. Càng giao tiếp với nhiều người, nhiều nền văn hóa, càng thu nhận được những lợi ích sáng tạo từ những cuộc giao tiếp đó.
Thời gian ở nước ngoài hay ở nơi xa lạ liên quan đến những sản phẩm sáng tạo. Không chỉ bởi việc chúng ta nhìn thấy, nghe thấy những cái lạ, cái mới mà còn ở chỗ chúng ta biết nhận thức những cái đó dưới một góc nhìn khác, ánh sáng khác so với khi ở nhà.
Những người có khả năng sáng tạo nhất lại là những người biết tự dấn thân, đắm chìm và chấp nhận các nền văn hóa khác, chứ không phải những người chỉ biết di chuyển, hưởng thụ hết chỗ này đến chỗ khác.
Điều rất quan trọng là du lịch giúp chúng ta xác định được mình là ai, giúp chúng ta thoát ly ra khỏi vùng tiện nghi xã hội an toàn của mình để có thể tiếp nhận dễ dàng hơn những cảm giác về tình đồng loại.
Và cuối cùng, du lịch giúp chúng ta loại bỏ định kiến phân biệt chủng tộc. Một nghiên cứu tại trường Đại học Tel Aviv (Israel) cho biết chính sự phân biệt chủng tộc đã cản trở khả năng nhận thức, và vì thế cũng cản trở năng lực sáng tạo.
Những nghiên cứu mới đây của Lile Tia ở trường Đại học Indiana, của Jonah Lehrer ở trường Quản trị Kellogg, hay của giáo sư Nira Liberman từ trường Tâm lý học thuộc Đại học Tel Aviv cho chúng ta hiểu vì sao khuynh hướng hiện nay sinh viên tại nhiều nước thường chọn học năm cuối hay học kỳ cuối ở những nước khác, hoặc chọn tình nguyện phục vụ ở nước ngoài một thời gian ngay sau tốt nghiệp. Những sinh viên này, sau đó rất thành công trong sự nghiệp hay trong các dự án khởi nghiệp.
