(SGTT) - Cây gòn thường mọc cô độc, cao vút giữa nắng gió ở các miền quê của tỉnh Phú Yên. Mùa ra trái, gòn bung bông trắng xóa. Nhưng bây giờ, năm thuở mười thì mới thấy một cây ở típ tắp nơi xa.
Có lẽ, ai cũng từng nghe đến cây gòn, mùa gòn ra trái rồi nứt ra, bung bông trắng xóa, một loài cây đặc trưng mọc ở các miền quê. Những người sinh ra thế hệ 7X trở về trước nói đến cây gòn là hình dung ra. Còn lớp nhỏ sau này hình tượng, dáng cây, thế đứng như thế nào, chắc chẳng mấy người mường tượng được vì chưa một lần được thấy.
Biểu tượng làng quê
Ông Nguyễn Đình Hòa, gần 70 tuổi, ở xã Xuân Quang 3, huyện Đồng Xuân (tỉnh Phú Yên), chiều ngồi mát trước sân nhà, mắt chỉ về phía gò đồi thấy cây gòn mọc lên bên bờ rào, phân trần "Mấy năm rồi nay mới thấy cây gòn, cây này còn non mới lớn, không biết sắp đến chủ đất có chặt phá không". Trước đây xóm này có hai, ba cây gòn, gốc to người ôm không hết. Nhưng do rập đất, tức là che khuất ánh nắng mặt trời của các loại cây trồng như sắn, mía bên dưới nên chủ đất chặt bỏ.
Cũng theo ông Hòa, trước đây cây có cây gòn lâu năm thân to bằng thùng phuy, cao chót vót, đứng lừng lững như một biểu tượng làng quê. Có lẽ vì sức sống bền bỉ, mãnh liệt lên cao nên không có cây nào như cây gòn nhưng lại là loài cây cô độc, thường mọc một mình giữa vùng gò đồi, giữa triền cao, hay sát bờ ao, bờ sông.
Ông Hòa cho rằng cây gòn còn nhỏ da màu xanh rắn lục, tức là xanh um, lớn lên nhạt dần, nó ra nhánh thưa thớt vươn cao lên hẳn so với những cây khác. Nắng lửa sáu tháng mùa khô đằng đẵng, cây vẫn một màu xanh thủy chung. Càng nắng, cây càng xanh tốt hơn. Những năm hạn hán kéo dài, sắn, mía khô cháy nhưng chưa ai thấy cây gòn chết khô bao giờ.
Nhắc đến cây gòn, ông Lê Văn Vinh, ở xã An Lĩnh, huyện Tuy An (tỉnh Phú Yên) chia sẻ "Trước đây tôi để ý không ai trồng cây gòn, mà nó tự mọc. Mùa bông gòn bay mang theo hột rơi xuống đất rồi mọc cây ra, chủ đất thấy thương… chừa lại. Ngày trước cây gòn có mặt ở khắp nơi, chân núi, ven đồi, ruộng gò, bờ suối… Nhưng người ta đã chặt cây, lấy đất trồng keo, bạch đàn. Hôm rồi tôi đi vô Tuy Hòa trên đường đi tôi thấy có cây gòn dưới chân đèo Quán Cau thuộc địa phận xã An Hiệp (huyện Tuy An) có cây gòn nở bông trắng mà thấy nhớ".
Hình bóng quê hương trên cây gòn
Cây gòn lớn đúng sức thì ở miền quê không cây gì cao bằng. Cũng vì cao to nên chim chèo bẻo thường làm tổ trên cây, sáng chiều thường nghe tiếng chim chèo bẻo kêu trên cây gòn nghe mơ màng.
Ông Trần Văn Tân, ở xã Sơn Định, huyện Sơn Hòa (tỉnh Phú Yên) nhớ lại câu chuyện chim chèo bẻo làm tổ trên cây gòn, kể "Hồi nhỏ lúc cuối tháng 9, đầu tháng 10, miền quê mưa nắng đan xen, trong gò sắn đồi mía đang xanh ngăn ngắt một màu, chiều đi học về tôi nheo mắt nhìn tổ chim chèo bẻo trên cây gòn". Chim chèo bẻo mỏ dài, khi tổ có con non, con mái chim cồ thay nhau đứng gần đó canh, nó ham con nên có con chim nào bay ngang qua gần tổ, nó bay theo cắn, vừa cắn vừa la làng, tức là kêu to, còn bình thường nó kêu nghe thánh thót, êm tai. Mấy con chim ngũ trảu, chàng làng cũng mỏ dài mà chịu đời không nổi với chèo bẻo.
“Hồi nhỏ học một buổi một buổi đi chăn bò tôi thường ngồi gần gốc cây gòn xem chèo bẻo cắn lộn”, ông Vinh cười nói.
Cũng theo ông Tân, ngoài hình ảnh chim chèo bẻo làm tổ, cây gòn khi lớn ra trái, khi trái già nứt bụng bung bông như đàn cò trắng đậu trên cây. “Khi trái gòn bung bông là đi khều gòn. Cây gòn phân nhánh từng đoạn, từng gốc lên thẳng, lên cao 2-3m rồi ra nhánh quay tròn, chớ không phải như loại cây khác ra um tùm. Tuy nhiên thân gòn mềm nên đến mùa khều gòn leo lên nửa cây rồi dùng cây sào khều. Có cây gòn to tán rộng chắp hai cây sào khều mới tới”, ông Tân nói.
Ông Tân tiếp lời, khều gòn xong thì lột gòn lấy bông. Các lột trái gòn khô lấy bông cũng có mánh khóe, đó là bỏ trái gòn trong bao tải rồi thò tay vô lột tách vỏ, chớ đổ ra nong nia gặp gió hốt lên trời. Hồi đó lấy bông gòn làm gối và các vật dụng trong nhà.
Nói về gối gòn, chị Phan Thị Trang, ở xã Sơn Phước (huyện Sơn Hòa) cho rằng, gối gòn mềm, gối đầu nó êm, còn gối sau này trong gối thồn đủ loại, nào là vải vụn, xốp vụn. Hôm đứa cháu nghịch lấy kéo cắt áo gối đổ trên gường đống giẻ vụn.
Cũng theo chị Trang thân gòn làm guốc gòn cho người mẹ mới sinh nở mang đi trong nhà. Vì nó mềm nên dễ đục lỗ luồng quai, mang rất tiện.
Còn nói về các trái gòn khô làm các vật dụng trong nhà, nhạc sĩ, NSND Cao Hữu Nhạc, nguyên Giám đốc Nhà hát Ca múa nhạc dân gian Sao Biển, cho hay "Tuổi thơ tôi nặng nghĩa với cây gòn, cha tôi để dành trái gòn khô trong nhà xe tim đèn. Thời đá lửa tim đèn, máy quẹt bằng bánh xe nhá lửa bắc qua tim đèn làm bằng bông gòn. Lúc đó thắp đèn dầu, tim đèn cũng làm bằng bông gòn, đèn dầu thường bị nám khói trong bóng, mẹ tôi ngồi tựa cửa, luồn tim đèn..."
Hồi trước nhiều nhà có cây gòn, người dân khều bán trái khô có thêm một khoản thu nhập, tuy nhiên bán rẻ. Cuộc sống khó khăn khiến nhiều người đốn hạ xuống thay vào đó trồng cây khác bán kiếm thu nhập cao hơn. Cây gòn cứ thế dần vắng bóng, bây giờ cây gòn đã trở thành của hiếm. "Vừa rồi tôi cùng đoàn văn nghệ sĩ Phú Yên có chuyến đi thực tế sáng tác tại các tỉnh phía Nam, trên hành trình, đoàn có dịp dừng chân ven đường ở tỉnh Hậu Giang nghỉ mát dưới bóng cây gòn. Tôi đứng trầm ngâm nhìn hình bóng cây gòn gắn với hình ảnh thân thương của bao bà mẹ, ông cha ở quê. Lúc đó lòng tôi trôi dạt về quê nhà, nhớ lại hình bóng quê hương trên cây gòn năm cũ”, nhạc sĩ, NSND Cao Hữu Nhạc, nói.
Mạnh Hoài Nam
